На сённяшні дзень, па інфармацыі тэрытарыяльнага цэнтра сацыяльнага абслугоўвання, на Бярэзіншчыне засталося толькі шэсць былых вязняў. Гэта Феафан Лемяшэўскі, Галіна Шмэрка, Сафія Барысевіч, Галіна Яфрэмава, Ніна Несцяровіч і Паліна Шаўцова. Усяго шасцёра з ліку 1336 маладых людзей, якія ў час вайны трапілі ў нямецкае рабства і чые лёсы яна пераламала. Сёння мы прыводзім фотаздымкі некаторых з іх, а таксама асобныя ўрыўкі з успамінаў, запісаных яшчэ пры жыцці бярэзінскіх вязняў.

Васіль ГРЫБКО:

– “Раніцай 14 лістапада 1942 года казакі і паліцаі, на чале з немцамі, недаехаўшы крыху да в. Капланцы з боку Беразіно, спынілся і акружылі вёску. Сагналі ўсіх маладзейшых жыхароў на сход у будынак воласці. Пасля адбору нам аб’явілі, што адправяць на работу ў Вялікую Германію і пад канвоем паліцаяў пагналі ў Беразіно. Там ужо многа такіх было. На трэці дзень падышлі машыны, нас пагрузілі і пад узброенай аховай павезлі ў Магілёў. Лагер быў абнесены калючым дротам з паставымі вышкамі. Праз некалькі дзён паставілі калонамі і пагналі на чыгунку, пагрузілі ў вагоны, як жывёлу, і павезлі.

Лёс закінуў мяне на базу металалому. Жылі ў падвальным памяшканні ў трох кіламетрах ад работы. Лагер Гессэ. На работу і з работы хадзілі ў суправаджэнні немца. Працавалі па 12 гадзін, толькі ў нядзелю па 10. У дзень давалі па 300 г хлеба і чарпак баланды (у абед і вечарам) з бручкі або шпінату. А работа была цяжкая, пад адкрытым небам. Сонечных дзён амаль не бачыў – усё туман і сырасць…”.

Марыя БАНДАРЧЫК:

– “Брэменскі лагер знаходзіўся за калючым дротам. Падняволеныя рабочыя вырабляюць нейкія дэталі. Ці то незвычайны драўляны абутак – “абіякі”, ці нязвыкла мясцовы клімат паўплываў, але пачалася ў мяне цяжкая хвароба ног. Не работніца я ўжо болей. З адчаем думала аб тым, што мяне чакае.

Але “гаспадары” пашкадавалі мяне, перавялі на лягчэйшую работу – у сталовую. Разлівала баланду для такіх самых гаротнікаў. Варголы (пустая вада) з паваранымі ў ёй для навару касцямі, гнілая капуста з чарвямі ў якасці натуральнай прыправы, ды без хлеба – вось што служыла дзённым рацыёнам для нас, небаракаў. Абед гэты займаў 30 мінут – і зноў за справу.”

Тамара ШАРКОЎСКАЯ:

– “Здавалася, гэты едкі пах навечна застанецца з намі - так даймаў ён нас, катаржанак нямецкай гумавай фабрыкі. Надта непрыглядны выгляд мелі барак, цэментная падлога, салома замест подсцілкі і падушак. Многія апускаліся, але я даводзіла дзяўчатам, што ў такіх умовах ад нас саміх шмат што залежыць. Кожны з нас лічыўся не чалавекам, а “рабочай адзінкай” са спецыяльным нумарам на драўлянай дошцы. Твой пашпарт-пасведчанне – адбітак вялікага пальца на гэтай дошцы. Знак ОСТ – абавязковая нашыўка на адзенні, які ўспрымаўся як знак нашай другасортнасці.

Недасыпанне, недаяданне, работа ў шкодных умовах знясільвалі нас. Ніколі б не паверыла, што можна спаць ідучы, але сама перажыла такое. Ідзём мы, дзяўчаты, пад рукі, і спім на хаду па дарозе ў цэх, у туалет…”.

Такіх лёсаў і жудасных успамінаў шмат. Нікому не пажадала б такога непамернага ярма і нечалавечага жыцця.

Тамара КРУТАЛЕВІЧ.